شب کاری چیست؟ آشنایی با قوانین و میزان دستمزد شب‌کاری

شب کاری چیست؟

شب‌کاری، یکی از انواع بازه‌های زمانی در حسابداری حقوق و دستمزد محسوب می‌شود. در برخی مشاغل، به دلیل شرایط سخت‌تر و متفاوت‌تر نسبت به روزکاری، دستمزد شب‌کاران طبق قانون کار متفاوت در نظر گرفته می‌شود.

بر اساس ماده ۵۳ قانون کار، بازه زمانی شب‌کاری از ساعت ۲۲ شب آغاز شده و تا ساعت ۶ صبح ادامه دارد. لازم به ذکر است که شب‌کاری نباید با نوبت‌کاری اشتباه گرفته شود. طبق ماده ۵۵ قانون کار، نوبت‌کاری به کاری گفته می‌شود که در طول ماه به‌صورت چرخشی انجام شود، به‌گونه‌ای که نوبت‌های کاری در صبح، عصر یا شب تغییر کند. اما شب‌کاری صرفاً به بخشی از کار اطلاق می‌شود که در بازه زمانی شب (۲۲ تا ۶) انجام می‌گیرد.

شب‌کاری معمولاً در مشاغل و حرفه‌های زیر رایج است:

• خدمات بهداشتی و درمانی
• شرکت‌هایی تأمین‌کننده نیازهای اساسی مردم
• مراکز نظامی و انتظامی
• برخی کارخانه‌ها (کارخانه‌هایی که توقف خط تولید آن‌ها منجر به هزینه‌های زیادی خواهد شد)

تعریف شب کاری طبق قانون کار

همانطور که اشاره کردیم، همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، مطابق ماده ۵۳ قانون کار، شب‌کاری به انجام وظایف در ساعات شبانه، بدون تغییر یا چرخش در ساعات کاری، اطلاق می‌شود. بر اساس این قانون، شب‌کاری از ساعت ۲۲ آغاز شده و تا ساعت ۶ صبح روز بعد ادامه دارد. در این نوع کار، کارفرما موظف است برای ساعات شب‌کاری، ۳۵ درصد بیشتر از دستمزد ساعات عادی به کارکنان پرداخت کند.

تفاوت شب کاری و اضافه کاری

اضافه‌کاری و شب‌کاری دو مفهوم مجزا در قانون کار هستند. اضافه‌کاری به ساعات کاری مازادی گفته می‌شود که کارمند فراتر از ساعات کاری تعیین‌شده در روز انجام می‌دهد و کارفرما موظف است برای این ساعات، مبلغی اضافه بر دستمزد عادی (معمولاً با ضریب ۱.۴ یا بیشتر) پرداخت کند. در مقابل، شب‌کاری به کاری اشاره دارد که در ساعات مشخص شب، از ساعت ۲۲ تا ۶ صبح، انجام می‌شود. برخلاف اضافه‌کاری، شب‌کاری به‌طور مستقل از ساعت کاری اضافه محاسبه شده و کارفرما موظف است ۳۵ درصد بیشتر از دستمزد عادی برای ساعات شب‌کاری پرداخت کند. این دو نوع پرداخت در شرایط خاصی ممکن است هم‌پوشانی داشته باشند، اما قواعد و نرخ‌های محاسباتی آن‌ها متفاوت است.

نحوه محاسبه حقوق شب کاری

افرادی که در شیفت شب مشغول به کار هستند، مطابق ماده ۵۸ قانون کار، باید ۳۵ درصد بیشتر از دستمزد عادی برای هر ساعت کار دریافت کنند.

۱. محاسبه دستمزد ساعتی، به کمک فرمول (مزد روز ÷ ۷.۳۳)

۲. محاسبه فوق‌العاده شب‌کاری به‌ازای هر ساعت از طریق فرمول (دستمزد ساعتی + (۳۵ درصد دستمزد ساعتی))

۳. محاسبه مجموع کارکرد ماهانه کارگر بر اساس اطلاعات سیستم

۴. ضرب مجموع ساعات شب‌کاری کارگر در فوق‌العاده هر ساعت

شرایط و ضوابط شب کاری در قانون کار ایران

• بر اساس قانون کار ایران، شب‌کاری به فعالیتی گفته می‌شود که در بازه زمانی ساعت ۲۲ تا ۶ صبح انجام شود.
• بر اساس ماده ۶۱ قانون کار، انجام اضافه‌کاری در شیفت شب و در مشاغل زیان‌آور ممنوع است.

اگر کارفرما کارگر شیفت شب را به انجام اضافه‌کاری مجبور کند:

۱. در مرتبه اول با جریمه نقدی مواجه می‌شود.

۲. در صورت تکرار، حبس از ۹۱ تا ۱۸۰ روز در انتظار او خواهد بود.

در صورت توافق میان کارگر و کارفرما برای انجام اضافه‌کاری در شب، موارد زیر اعمال می‌شود:

۱. ۳۵% اضافه‌حقوق بابت شب‌کاری.

۲. ۴۰% اضافه‌حقوق بابت اضافه‌کاری.

(در مجموع، ۷۵% بیشتر از حقوق عادی برای هر ساعت اضافه‌کاری در شب پرداخت خواهد شد.)

• کارگرانی که به‌صورت نوبتی در نوبت‌های شب و روز مشغول به کار هستند، مشمول این افزایش حقوق نخواهند بود.
• در کارهای متناوب، مجموع ساعات کار، فواصل استراحت و اضافه‌کاری نباید از ۱۵ ساعت در شبانه‌روز تجاوز کند.

مزایا و معایب شب کاری

شیفت شب برای برخی شرکت‌ها و کسب‌وکارها بسیار مفید است، زیرا به آن‌ها امکان می‌دهد تا خدمات خود را فراتر از ساعات استاندارد هشت‌ساعته روزانه گسترش دهند. بسیاری از صنایع به دلیل نیاز به افزایش بهره‌وری، رقابت با رقبا، ماهیت شغلی یا الزامات عملیاتی، از کارکنان شب‌کار استفاده می‌کنند.

فعالیت در شیفت شب برای کارکنان نیز مزایای خاصی به همراه دارد. مهم‌ترین مزیت آن، دریافت حقوق و مزایای بالاتر است. همچنین، رفت‌وآمد آسان‌تر و داشتن وقت آزاد در طول روز از دیگر امتیازات این نوع کار به شمار می‌رود. برخی افراد به طور کامل در شیفت شب مشغول هستند و روزها فعالیت کاری ندارند. این موضوع می‌تواند فرصت‌های بیشتری را برای استفاده از زمان در طول روز برای آن‌ها فراهم کند. باوجود این، نباید از معایب و مخاطراتی که شب‌کاری برای کارگران به همراه دارد غافل شد.

معایب شب کاری

فعالیت در شیفت شب، باوجود مزایایی که دارد، می‌تواند عوارضی خطرناک و جدی نیز بر سلامت و زندگی افراد داشته باشد. برخی از معایب شب‌کاری عبارت‌اند از:

• اختلال در الگوی خواب و روزمرگی: کار شبانه می‌تواند منجر به مشکلات خواب، کاهش انرژی و احساس خستگی مداوم شود.
• تأثیرات جسمی: کم‌خوابی و استرس ناشی از شب‌کاری ممکن است به بیماری‌هایی مانند افزایش وزن، دیابت نوع ۲ و مقادیر بالای انسولین منجر شود.
• مشکلات روحی و روانی: تحریک‌پذیری، ازدست‌دادن حافظه و کاهش تمرکز از جمله تأثیرات منفی شب‌کاری است.
• بیماری‌های مزمن: تحقیقات نشان داده است که کارگران شبانه بیشتر در معرض خطر ابتلا به سندرم متابولیک و بیماری‌های قلبی قرار دارند.
• اختلالات اجتماعی و خانوادگی: کار شبانه با زمان حضور در کنار خانواده و فعالیت‌های اجتماعی تداخل دارد و ممکن است باعث احساس انزوا و اختلاف در روابط شود.
• کاهش عملکرد: بسیاری از فعالیت‌هایی که نیاز به تمرکز بالا دارند، ممکن است در شب با کاهش کارایی مواجه شوند.

به‌منظور کاهش این عوارض، رعایت رژیم غذایی مناسب، فعالیت بدنی منظم، مدیریت استرس و تنظیم دقیق ساعات خواب ضروری است.

جمع‌بندی

در این مقاله از تیم تحریریه اوراش با شب‌کاری آشنا شدیم. شب‌کاری، باوجود مزایایی مانند دستمزد بالاتر و انعطاف‌پذیری در زمان، چالش‌ها و معایب قابل‌توجهی برای کارکنان به همراه دارد؛ اختلال در الگوی خواب، مشکلات جسمی و روانی، بیماری‌های مزمن و تأثیرات منفی بر روابط اجتماعی و خانوادگی، از جمله پیامدهای شب‌کاری هستند که نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت. بااین‌حال، آگاهی از قوانین مرتبط، رعایت حقوق کارگران، و ارائه حمایت‌های لازم از سوی کارفرمایان می‌تواند به کاهش عوارض و بهبود شرایط کاری کمک کند. از سوی دیگر، کارگران نیز با مدیریت سبک زندگی و توجه به‌سلامت جسم و روان خود، می‌توانند اثرات منفی شب‌کاری را به حداقل برسانند.