قانون مالیات‌های مستقیم چیست؟ آشنایی با انواع مالیات مستقیم

درک مفهوم و کاربرد قانون مالیات‌های مستقیم برای هر فعال اقتصادی و شهروندی آگاه در ایران امری ضروری است. این قانون، یکی از ارکان اصلی نظام مالیاتی کشور بوده و نقش حیاتی در تأمین بودجه عمومی، توزیع عادلانه ثروت و هدایت فعالیت‌های اقتصادی ایفا می‌کند. در این مطلب از سایت حسابداری اوراش به بررسی قانون مالیات‌های مستقیم، انواع مالیات مستقیم و نحوه عملکرد آن در اقتصاد ایران خواهیم پرداخت.

قانون مالیات‌های مستقیم چیست؟

مالیات مستقیم نوعی مالیات است که به طور مستقیم از درآمد یا دارایی افراد و شرکت‌ها اخذ می‌شود. به‌عبارت‌دیگر، مسئولیت پرداخت مالیات و تحمل بار مالیاتی بر عهده همان شخص یا نهادی است که درآمد یا دارایی مورد نظر را داراست. این نوع مالیات برخلاف مالیات غیرمستقیم، قابل‌انتقال به دیگران نیست. قانون مالیات‌های مستقیم به مجموعه‌ای از قوانین و مقررات اطلاق می‌شود که نحوه محاسبه، جمع‌آوری و مصرف این نوع مالیات را تعیین می‌کند.

تفاوت مالیات مستقیم و غیرمستقیم

تفاوت اساسی بین مالیات مستقیم و مالیات غیرمستقیم در نحوه وصول و پرداخت آن است. در مالیات غیرمستقیم، مانند مالیات بر ارزش افزوده (VAT)، تولیدکننده یا فروشنده کالا و خدمات مالیات را از مصرف‌کننده دریافت کرده و به دولت پرداخت می‌کند. در واقع، بار مالیاتی در نهایت بر دوش مصرف‌کننده است. اما در مالیات مستقیم، همان‌طور که گفته شد، فرد یا شرکت به‌صورت مستقیم مالیات را از درآمد یا دارایی خود به دولت می‌پردازد.

جهت خرید نرم افزار به مشاوره نیاز دارید!؟

شماره تلفن همراه خود را وارد کنید کارشناسان ما با شما تماس خواهند گرفت.

نام و نام خوانوادگی(ضروری)

شماره همراه(ضروری)

X/Twitter

این قسمت برای اهداف اعتبارسنجی است و باید بدون تغییر باقی بماند.

Δ

مزایای مالیات مستقیم در نظام مالی

مالیات مستقیم همچون یک ابزار مالیاتی، مزایای متعددی برای نظام مالی یک کشور دارد. مهم‌ترین مزایای مالیات مستقیم در نظام مالی عبارت‌اند از:

• توزیع عادلانه ثروت
• درآمد پایدار برای دولت
• شفافیت و مسئولیت‌پذیری
• قابلیت هدف‌گیری بهتر سیاست‌های مالیاتی

انواع مالیات‌های مستقیم

قانون مالیات‌های مستقیم شامل انواع مختلفی از مالیات است که هر یک بر بخش خاصی از درآمد یا دارایی افراد و شرکت‌ها اعمال می‌شود. مهم‌ترین انواع مالیات مستقیم شامل موارد زیر است:

مالیات بر دارایی

مالیات بر دارایی مالیاتی است که بر ارزش دارایی‌های افراد و شرکت‌ها، مانند املاک، وسایل نقلیه و سهام، اخذ می‌شود. این نوع مالیات به‌منظور تأمین منابع مالی برای دولت و تشویق به استفاده بهینه از دارایی‌ها وضع می‌گردد.

مالیات‌برارث

مالیات‌برارث نوعی از مالیات بر دارایی محسوب می‌گردد که بر ارزش اموال و دارایی‌هایی که پس از فوت یک شخص به وراث منتقل می‌شود، تعلق می‌گیرد. این مالیات به‌منظور توزیع عادلانه ثروت و جلوگیری از تمرکز ثروت در دست عده‌ای خاص وضع می‌شود.

حق تمبر

حق تمبر نوعی مالیات است که بر برخی اسناد و مدارک، مانند چک‌ها، سفته‌ها و پروانه‌ها، تعلق می‌گیرد. مبلغ این مالیات معمولاً ثابت است و به‌منظور تأمین بخشی از هزینه‌های دولت و قانونی کردن اسناد و مدارک مربوطه اخذ می‌شود.

مالیات‌بردرآمد

مالیات‌بردرآمد مهم‌ترین نوع مالیات مستقیم است که بر درآمد حاصل از فعالیت‌های اقتصادی افراد و شرکت‌ها تعلق می‌گیرد. این نوع مالیات نقش اساسی در تأمین بودجه عمومی و توزیع عادلانه ثروت در جامعه ایفا می‌کند.

مالیات‌بردرآمد حقوق

مالیات‌بردرآمد حقوق مالیاتی است که بر درآمد حاصل از حقوق و دستمزد کارکنان و کارمندان تعلق می‌گیرد. این مالیات به‌صورت ماهانه از حقوق افراد کسر شده و به‌حساب دولت واریز می‌شود. میزان مالیات‌بردرآمد حقوق بر اساس میزان حقوق و دستمزد و با استفاده از نرخ‌های پلکانی مالیاتی تعیین خواهد شد.

مالیات‌بردرآمد مشاغل

مالیات‌بردرآمد مشاغل مالیاتی است که بر درآمد حاصل از فعالیت‌های صنفی، خدماتی و تولیدی اشخاص حقیقی تعلق می‌گیرد. این مالیات بر اساس میزان سود حاصل از فعالیت‌های شغلی و با استفاده از نرخ‌های مختلف محاسبه می‌گردد.

مالیات‌بردرآمد املاک

مالیات‌بردرآمد املاک مالیاتی است که بر درآمد حاصل از اجاره املاک و مستغلات تعلق می‌گیرد. این مالیات بر اساس میزان اجاره دریافتی و پس از کسر هزینه‌های مربوطه محاسبه می‌شود.

مالیات‌بردرآمد اشخاص حقوقی

مالیات‌بردرآمد اشخاص حقوقی مالیاتی است که بر درآمد حاصل از فعالیت‌های اقتصادی شرکت‌ها، سازمان‌ها و موسسات تعلق می‌گیرد. این مالیات بر اساس سود خالص شرکت‌ها و با استفاده از نرخ‌های مالیاتی مصوب محاسبه می‌شود.

مالیات‌بردرآمد اتفاقی

مالیات‌بردرآمد اتفاقی مالیاتی است که بر درآمدهایی که به طور غیرمنتظره و اتفاقی برای افراد حاصل می‌شود، مانند درآمدهای بلاعوض، جایزه و سایر عناوین مشابه، تعلق می‌گیرد.

مالیات‌بردرآمد کشاورزی

مالیات‌بردرآمد کشاورزی مالیاتی است که بر درآمد حاصل از فعالیت‌های کشاورزی تعلق می‌گیرد. این مالیات به دلیل اهمیت بخش کشاورزی در تأمین امنیت غذایی کشور، معمولاً از نرخ‌های پایین‌تری برخوردار است و یا مشمول معافیت مالیاتی می‌شود.

ساختار قانونی مالیات‌های مستقیم (بر اساس قانون فعلی)

ساختار قانون مالیات‌های مستقیم شامل پنج باب اصلی است که هر باب، به جنبه‌ای خاص از نظام مالیاتی می‌پردازد. در ادامه این بخش، به بررسی هر یک از این ابواب خواهیم پرداخت:

باب اول: اشخاص مشمول مالیات

این باب که دربرگیرنده مواد ۱ و ۲ قانون است، به تعیین دامنه شمول قانون مالیات‌های مستقیم می‌پردازد. در ماده ۱، اشخاص حقیقی و حقوقی مشمول پرداخت مالیات مشخص شده‌اند. این ماده اظهار می‌دارد که کلیه اشخاص حقوقی و حقیقی که در داخل کشور، دارای اموال یا املاک در ایران هستند و همچنین کلیه اشخاص حقیقی ایرانی مقیم ایران که در داخل یا خارج از کشور درآمد کسب می‌کنند و اشخاص حقیقی ایرانی مقیم خارج که در ایران درآمد دارند، هر شخص حقوقی ایرانی نسبت به کلیة درآمدهایی که در ایران یا خارج از ایران تحصیل می نماید و هر شخص غیر ایرانی( اعم از حقیقی یا حقوقی) نسبت به درآمدهایی که در ایران تحصیل می نماید .

همچنین نسبت به درآمدهایی که بابت واگذاری امتیازات یا سایر حقوق خود و یا دادن تعلیمات و کمک های فنی و یا واگذاری فیلم های سینمایی(که به عنوان بها یا حق نمایش یا هر عنوان دیگر عاید آنها می گردد) از ایران تحصیل می کند، مشمول پرداخت مالیات هستند. در مقابل، ماده ۲ به عدم مشمولیت مالیاتی اشاره می‌کند و وزارتخانه‌ها، ادارات دولتی، دستگاه‌هایی که دولت بودجه آن‌ها را تأمین می‌کند و شهرداری‌ها، بخشداری‌ها و دهیاری‌ها را از شمول مالیات معاف می‌نماید.

باب دوم: مالیات بر دارایی

باب دوم قانون مالیات‌های مستقیم به موضوع مالیات بر دارایی اختصاص دارد و شامل چند فصل مجزا است. فصل اول (مواد ۳ تا ۹) به مالیات سالیانه املاک می‌پردازد (حذف شده است). فصل دوم شامل مواد ۱۰ و ۱۱ قانون بوده و به موضوعی خاص مرتبط با دارایی اشاره دارد(حذف شده است). فصل سوم (مواد ۱۲ تا ۱۶) به مالیات بر اراضی بایر اختصاص‌یافته است(حذف شده است). فصل چهارم (مواد ۱۷ تا ۴۳)، مهم‌ترین بخش این باب، به مالیات‌برارث می‌پردازد و مقررات مربوط به ارث و مالیات بر آن را تعیین می‌کند. فصل پنجم (مواد ۴۴ تا ۵۱) نیز به حق تمبر اختصاص دارد و در مورد انواع حق تمبر و مالیات‌های مربوطه صحبت می‌کند.

باب سوم: مالیات بر درآمد

باب سوم قانون مالیات‌های مستقیم، قلب این قانون، به موضوع مالیات‌بردرآمد می‌پردازد و دربرگیرنده طیف گسترده‌ای از درآمدها و نحوه محاسبه مالیات آن‌ها است. این باب شامل هفت فصل مجزا بوده که هر فصل به نوع خاصی از درآمد اختصاص‌یافته است. فصل اول (مواد ۵۲ تا ۸۰) به مالیات‌بردرآمد املاک پرداخته و نحوه محاسبه مالیات بر اجاره و سایر درآمدهای حاصل از املاک را مشخص می‌کند.

• فصل دوم (ماده ۸۱) به مالیات‌بردرآمد کشاورزی اختصاص‌یافته و باهدف حمایت از بخش کشاورزی، معافیت‌ها و تسهیلات ویژه‌ای را برای این بخش در نظر می‌گیرد.
• فصل سوم (مواد ۸۲ تا ۹۲) در خصوص مالیات بر حقوق و دستمزد بحث می‌کند. فصل چهارم (مواد ۹۳ تا ۱۰۴) به مالیات‌بردرآمد مشاغل می‌پردازد و نحوه محاسبه مالیات‌بردرآمد صاحبان مشاغل آزاد و کسب‌وکارها را تعیین خواهد کرد.
• فصل پنجم (مواد ۱۰۵ تا ۱۱۸) به مالیات‌بردرآمد اشخاص حقوقی اختصاص‌یافته و نحوه محاسبه مالیات‌بردرآمد شرکت‌ها و سایر اشخاص حقوقی را مشخص می‌کند.
• فصل ششم (مواد ۱۱۹ تا ۱۲۸) به مالیات‌بردرآمد اتفاقی می‌پردازد و درآمد‌های غیرمترقبه مانند جوایز و هدایا را مشمول مالیات می‌نماید. فصل هفتم (مواد ۱۲۹ تا ۱۳۱) به مالیات‌بردرآمد ناشی از منابع مختلف اشاره دارد.

باب چهارم: مقررات مختلف

باب چهارم قانون مالیات‌های مستقیم، شامل مقررات متفرقه و تکمیلی بوده که به جنبه‌های مختلف نظام مالیاتی می‌پردازد. این باب شامل ۹ فصل است. فصل اول (مواد ۱۳۲ تا ۱۴۶) به معافیت‌های مالیاتی مختلفی می‌پردازد که فراتر از معافیت‌های ذکر شده در باب‌های دیگر هستند. فصل دوم (مواد ۱۴۷ تا ۱۵۱) به هزینه‌های قابل‌قبول و استهلاک دارایی‌ها پرداخته و معیارهایی را برای تشخیص هزینه‌های قابل کسر از درآمد مشمول مالیات تعیین می‌کند.

• فصل سوم (مواد ۱۵۲ تا ۱۵۴) به قرائن و ضرایب مالیاتی می‌پردازد (حذف شده است).
• فصل چهارم (مواد ۱۵۵ تا ۱۷۶) شامل مقررات عمومی مربوط به اجرای قانون مالیات‌های مستقیم است.
• فصل پنجم (مواد ۱۷۷ تا ۱۸۱) به وظایف مودیان مالیاتی می‌پردازد و تکالیف آن‌ها در زمینه ارائه اظهارنامه، پرداخت مالیات و همکاری با مأموران مالیاتی را مشخص می‌کند.
• فصل ششم (مواد ۱۸۲ تا ۱۸۸) به وظایف اشخاص ثالث دررابطه‌با نظام مالیاتی می‌پردازد.
• فصل هفتم (مواد ۱۸۹ تا ۲۰۲) به تشویقات و جرایم مالیاتی اختصاص داشته و مشوق‌هایی را برای پرداخت به‌موقع مالیات و جرایمی را برای تخلف از مقررات مالیاتی تعیین می‌کند.
• فصل هشتم (مواد ۲۰۳ تا ۲۰۹) به ابلاغ اوراق مالیاتی می‌پردازد و روش‌های ابلاغ قانونی اوراق مالیاتی به مودیان را مشخص می‌کند.
• فصل نهم (مواد ۲۱۰ تا ۲۱۸) به وصول مالیات پرداخته و نحوه وصول مالیات و پیگیری مطالبات مالیاتی را مشخص خواهد کرد.

باب پنجم: سازمان تشخیص و مراجع مالیاتی

باب پنجم قانون مالیات‌های مستقیم به ساختار سازمانی و مراجع رسیدگی به امور مالیاتی اختصاص دارد. این باب شامل ۶ فصل است. فصل اول (مواد ۲۱۹ تا ۲۳۵) به مراجع تشخیص مالیات و وظایف و اختیارات آن‌ها می‌پردازد و ساختار و وظایف سازمان امور مالیاتی کشور را مشخص می‌کند. فصل دوم (مواد ۲۳۶ تا ۲۴۳) به ترتیب رسیدگی به پرونده‌های مالیاتی می‌پردازد و مراحل رسیدگی به اعتراضات و اختلافات مالیاتی را تعیین می‌کند.

فصل سوم (مواد ۲۴۴ تا ۲۵۱) به مرجع حل اختلاف مالیاتی می‌پردازد. فصل چهارم (مواد ۲۵۲ تا ۲۵۹) به شورای‌عالی مالیاتی و وظایف و اختیارات آن‌ها پرداخته و نقش این شورا را در نظارت بر اجرای قانون مالیات‌های مستقیم تعیین می‌کند. فصل پنجم (مواد ۲۶1 تا ۲۶۲) به هیئت عالی انتظامی مالیاتی و وظایف و اختیارات آن‌ها می‌پردازد (حذف شده است)
فصل ششم (مواد ۲۶۳ تا ۲۸۲) به دادستانی انتظامی مالیاتی و وظایف و اختیارات آن‌ها اختصاص دارد.

مواد و تبصره‌های مهم قانون مالیات‌های مستقیم

مطابق آیین نامه اجرائی ماده 95 این قانون، به دسته‌بندی مشاغل و تعیین تکالیف مالیاتی آن‌ها می‌پردازد. به‌طورکلی، مشاغل بر اساس حجم فعالیت، نوع فعالیت و میزان درآمد به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند:

فصل دوم- گروه بندی مودیان صاحبان مشاغل

ماده 2- صاحبان مشاغل براساس شاخص‌ها و معیارهایی از قبیل نوع و حجم فعالیت به شرح ذیل گروه‌بندی می‌شوند:

1- گروه اول                     2- گروه دوم                     3- گروه سوم

الف- گروه اول:

اشخاص ذیل از لحاظ انجام تکالیف موضوع این آیین نامه جزو مودیان گروه اول محسوب می‌شوند:

بر حسب نوع فعالیت؛

1. کلیه واردکنندگان و صادرکنندگان.
2. صاحبان کارخانه ها و واحدهای تولیدی و بهره برداران معادن دارای پروانه بهره برداری از وزارتخانه یا مراجع ذیربط.
3. صاحبان هتل‌های سه ستاره و بالاتر.
4. صاحبان بیمارستان ها، زایشگاه ها، درمانگاهها، کلینیک های تخصصی.
5. صاحبان مشاغل صرافی.
6. صاحبان فروشگاه‌های زنجیره ای دارای مجوز فعالیت از وزارتخانه و یا مراجع ذیربط.
7. صاحبان موسسات حسابرسی، حسابداری و دفترداری، خدمات مالی و ارائه دهندگان خدمات مدیریتی، مشاوره ای، انفورماتیک و طراحی سیستم.
8. صاحبان موسسات حمل و نقل موتوری، زمینی، دریایی و هوایی اعم از مسافری و یا باربری.

برحسب حجم فعالیت؛

9- سایر صاحبان مشاغل و حرفی که درآمد ابرازی (فروش کالا یا فروش توأم کالا و ارائه خدمت) براساس اظهارنامه مالیاتی عملکرد دو سال قبل (اظهارنامه تسلیمی خردادماه هر سال مبنای تعیین گروه بندی سال بعد از تسلیم اظهار نامه عملکرد می‌باشد. به عنوان مثال مبلغ فروش و سایر درآمدهای مندرج در اظهارنامه مالیاتی عملکرد سال 1397 مبنای گروه‌بندی سال 1399 می‌باشد) یا آخرین درآمد قطعی شده (فروش کالا یا فروش توأم کالا و ارائه خدمت) آن‌ها بیش از مبلغ سیصد میلیارد ریال باشد. (مشروط به ابلاغ برگ قطعی حداکثر تا پایان دی ماه سال قبل به شخص مودی یا نماینده قانونی وی.)

 ب- گروه دوم:

سایر صاحبان مشاغل و حرفی که درآمد ابرازی (فروش کالا یا فروش توأم کالا و ارائه خدمت) دوسال قبل آنها و یا آخرین درآمد قطعی شده آنها (فروش کالا یا فروش توأم کالا و ارائه خدمت) بیش از یکصد میلیارد ریال و مساوی یا کمتر ازمبلغ سیصد میلیارد ریال باشد. (مشروط به ابلاغ برگ قطعی حداکثر تا پایان دی ماه سال قبل به شخص مودی یا نماینده قانونی وی.)

ج: گروه سوم:

صاحبان مشاغلی که در گروه های اول و دوم قرار نمی‌گیرند جزو گروه سوم محسوب می‌شوند.

• تبصره2 – در مواردی که مودیان صرفا به فعالیت ارائه خدمت اشتغال داشته باشند، پنجاه درصد (50%) نصاب‌های تعیین شده مبنای گروه بندی می‌باشد.
• تبصره3 – در مشاغل مشارکتی اعم از اختیاری یا قهری، درآمد ابرازی و یا قطعی شده مشارکت ملاک عمل می‌باشد.
• تبصره4 – صاحبان مشاغل و حرف موضوع این آیین‌نامه در اولین سال ایجاد (تأسیس) به استثناء مودیانی که به واسطه موضوع فعالیت جزو گروه اول طبقه‌بندی شده اند، جزو گروه سوم محسوب و از سال سوم فعالیت به بعد می بایست بر اساس نصاب‌های مقرر طبقه بندی شده و نسبت به انجام تکالیف قانونی عمل نمایند.
• تبصره 5 – تسلیم اظهارنامه گروه‌های بالاتر توسط صاحبان مشاغلی که در گروه های پایین‌تر قرار دارند (صاحبان مشاغل گروه سوم اظهارنامه گروه اول یا دوم ارائه نمایند یا صاحبان مشاغل گروه دوم اظهارنامه گروه اول تسلیم نمایند) منعی ندارد، لکن صرف انجام این امر مودی را در گروه های بالاتر قرار نخواهد داد.

مقایسه مالیات‌های مستقیم و غیرمستقیم

مالیات‌های غیرمستقیم، نظیر مالیات بر ارزش افزوده (مالیات بر مصرف)، به‌رغم سهولت ظاهری در وصول و عدم آگاهی مستقیم پرداخت‌کنندگان، با مشکلاتی نظیر پرداخت یکسان توسط اقشار مختلف جامعه و فقدان تناسب با توانایی مالی افراد، روبرو هستند. این امر سبب می‌شود تا اثرات نامطلوبی بر توزیع درآمد و عدالت اجتماعی برجای گذارد. در مقابل، مالیات‌های مستقیم، هرچند با چالش‌هایی در اجرا و وصول مواجه‌اند، امکان اعمال سیاست‌های مالیاتی هدفمند و متناسب با وضعیت اقتصادی افراد را فراهم می‌آورند.

جمع‌بندی

قانون مالیات‌های مستقیم، باهدف تحقق عدالت مالیاتی و تأمین منابع درآمدی پایدار برای دولت، نقش مهمی در نظام مالی کشور ایفا می‌کند. آشنایی با این قانون برای تمامی فعالان اقتصادی و شهروندان ضروری است تا ضمن انجام تکالیف مالیاتی خود، از حقوق قانونی خود نیز آگاه باشند.

سوالات متداول