داستان اوراش
اخبار
مدیران اوراش
راه های ارتباطی
به روایت تصویر
هویت بصری
درخواست همکار تجاری
فرصت های شغلی
بسته حسابداری پایه
بسته حسابداری نقره ای
بسته حسابداری طلایی
بسته حسابداری الماس
حسابداری مالی
خرید و فروش
حقوق و دستمزد
اموال و دارایی ثابت
سرویس پشتیبانی از راه دور
تقویم دورههای آموزشی اوراش
پایگاه دانش
آیا می‌دانید مرخصی چیست و با انواع مرخصی آشنا هستید؟ مرخصی (به انگلیسی: Leave) حقی است که به کارگران و کارمندان اجازه می‌دهد تا در روزهای کاری غیرتعطیل به‌صورت موقت از انجام وظایف خود معاف شوند. این حق از گذشته تاکنون به رسمیت شناخته شده و در قوانین کار جمهوری اسلامی ایران نیز به آن تصریح شده است. در اغلب شرکت‌ها، فرایند درخواست مرخصی ممکن است به شیوه‌های مختلفی انجام شود، اما معمولاً به‌صورت کتبی به مدیر مربوطه ارائه می‌گردد. در صورت تأیید، برگه مرخصی توسط مدیر امضا و ثبت می‌شود.
قانون مرخصی وزارت کار ایران باهدف حمایت از حقوق کارکنان و ایجاد تعادل میان کار و زندگی شخصی آنها تدوین شده است. طبق این قانون، هر کارمند یا کارگر مشمول قانون کار حق دارد سالانه ۳۰ روز مرخصی استحقاقی با حقوق دریافت کند که از این تعداد، ۹ روز می‌تواند در روزهای تعطیل یا پایان هفته مورداستفاده قرار گیرد.
مرخصی‌های استحقاقی به‌صورت روزانه محاسبه می‌شوند و انتقال آنها به سال بعد معمولاً امکان‌پذیر نیست، مگر در موارد خاص که با موافقت کارفرما انجام می‌شود. علاوه بر این، قانون کار برای شرایط خاص مانند بیماری، زایمان، ازدواج، یا فوت بستگان درجه یک نیز مرخصی‌هایی را پیش‌بینی کرده است تا کارکنان بتوانند در مواقع اضطراری یا خاص از حقوق قانونی خود بهره‌مند شوند.
انواع مرخصی در قانون کار
به‌طور کلی و در یک نگاه، انواع مرخصی‌های تعریف شده در قانون کار عبارت‌اند از:
- مرخصی استحقاقی
- مرخصی استعلاجی
- مرخصی زایمان
- مرخصی بدون حقوق
- مرخصی ازدواج و فوت اقوام درجه یک
- مرخصی حج
- مرخصی ساعتی
- مرخصی پاس شیر
در ادامه هر یک از این مرخصی‌ها را تشریح می‌کنیم.
جزئیات و شرایط هر نوع مرخصی
مرخصی استحقاقی
مرخصی استحقاقی یکی از انواع مرخصی در قانون کار است. مرخصی سالانه یا مرخصی استحقاقی به تعداد روزهایی اطلاق می‌شود که کارگر یا کارمند مجاز است در طول سال، بدون حضور در محل کار، از حقوق خود بهره‌مند شود. طبق قانون کار، این مرخصی به‌ازای هر ماه ۲.۵ روز محاسبه می‌شود که مجموعاً معادل ۲۶ روز مرخصی استحقاقی در سال است.
در پایان سال، اگر کارمند از تمامی مرخصی‌های خود استفاده نکرده باشد، امکان انتقال حداکثر ۹ روز از این مرخصی‌ها به سال بعد وجود دارد. مابقی روزهای مرخصی استفاده‌نشده باید توسط کارفرما محاسبه و به‌صورت مالی به فرد پرداخت شود.
مرخصی استعلاجی
مرخصی استعلاجی به استراحت کاری نیازمند تأیید پزشک معالج اختصاص دارد و برای بهره‌مندی از حقوق مرتبط با دستمزد، سوابق کار و بازنشستگی، باید توسط پزشک معتمد یا کمیسیون پزشکی تأمین اجتماعی تأیید شود. این نوع مرخصی یکی از انواع مرخصی در قانون کار است.
طبق قوانین مدنی اداره کار، مرخصی استعلاجی می‌تواند حداکثر تا ۴ ماه ادامه داشته باشد. در موارد بیماری‌های صعب‌العلاج که به استراحت یک‌ساله یا بیشتر نیاز دارند، امکان بازنشستگی کارگر فراهم می‌شود. با این حال، در قانون کار محدودیتی برای تعداد دفعات یا مدت زمان استفاده از مرخصی استعلاجی پیش‌بینی نشده و کارکنان می‌توانند به میزان تجویز پزشک معالج از این مرخصی بهره‌مند شوند.
برای تأیید مرخصی‌های استعلاجی، موارد زیر اعمال می‌شود:
- اگر هر نوبت کمتر از ۷ روز یا مجموعاً در طول سال کمتر از ۱۵ روز باشد، تأیید پزشک معالج کافی است.
- برای مرخصی‌های ۱۵ تا ۶۰ روز، تأیید پزشک معتمد الزامی است.
- برای مرخصی‌های بیش از ۶۰ روز، تأیید شورای پزشکی تأمین اجتماعی موردنیاز است.
در مورد کارمندان دولت نیز، مدت مرخصی استعلاجی معمولاً حداکثر ۴ ماه تعیین شده است. اما در موارد بیماری‌های صعب‌العلاج، با تأیید وزارت بهداشت، محدودیت زمانی برای این نوع مرخصی وجود ندارد.
مرخصی زایمان
مرخصی زایمان یکی از مزایای ویژه‌ای است که دولت برای مادران شاغل در نظر گرفته است و یکی از انواع مرخصی در قانون کار است. این نوع مرخصی با سایر مرخصی‌ها متفاوت بوده و به‌عنوان سابقه کاری فرد محسوب می‌شود. یکی از تفاوت‌های اصلی مرخصی زایمان تأمین اجتماعی با دیگر مرخصی‌ها، این است که در طول این دوره، عیدی، سنوات، حقوق و دستمزد نیز به مادران شاغل تعلق می‌گیرد. مدت‌زمان مرخصی زایمان برای خانم‌های باردار، از ۹ ماه تا یکسان، بسته به تعداد نوزادان متغیر است.
در واقع، دوره مرخصی زایمان به‌عنوان ایام تعلیق از کار در نظر گرفته می‌شود؛ به این معنا که پس از پایان دوره مرخصی، بانوان شاغل می‌توانند بدون نگرانی و با حفظ شرایط شغلی سابق خود به محل کار بازگردند.
مرخصی بدون حقوق
درصورتی‌که کارمند تمام مرخصی استحقاقی خود را استفاده کرده باشد، می‌تواند با توافق کارفرما از مرخصی بدون حقوق بهره‌مند شود که یکی از انواع مرخصی به‌شمار می‌رود. همان‌طور که از نام این مرخصی مشخص است، ویژگی اصلی آن عدم پرداخت حقوق و مزایا به کارمند است. مدت‌زمان این نوع مرخصی حداکثر ۲ سال تعیین شده است.
بر اساس ماده ۱۶ قانون کار، در طول دوره مرخصی بدون حقوق، قرارداد کار کارمند به حالت تعلیق درمی‌آید.
نکته مهم اینجاست که در مدت مرخصی بدون حقوق، هیچ‌گونه سابقه کاری، حقوق یا مزایا به کارمند تعلق نخواهد گرفت.
مرخصی ازدواج و فوت اقوام درجه یک
مطابق ماده ۷۳ قانون کار، کارمندان و کارگران در صورت ازدواج یا فوت بستگان درجه یک (همسر، پدر، مادر و فرزندان) از ۳ روز مرخصی با حقوق بهره‌مند می‌شوند. این مرخصی‌ها مازاد بر ۲۶ روز مرخصی سالانه استحقاقی بوده و قابل انتقال به زمان دیگر نیستند. همچنین، مرخصی فوت بستگان درجه یک تنها باید در زمان وقوع حادثه استفاده شود.
مرخصی حج
کارمندان و کارگران می‌توانند برای ادای فریضه حج واجب تمتع از یک ماه مرخصی با حقوق (بر اساس ۲۶ روز مرخصی قانون کار) بهره‌مند شوند. درصورتی‌که فرد ۳۰ روز مرخصی نداشته باشد، روزهای مازاد به‌صورت مرخصی بدون حقوق محاسبه می‌شود. این مرخصی تنها برای حج تمتع قابل‌استفاده است و شامل حج عمره نمی‌شود. برای انجام حج عمره، امکان استفاده از مرخصی بدون حقوق با ارائه دلیل سفر طولانی‌مدت وجود دارد.
مرخصی ساعتی
مرخصی ساعتی که یکی دیگر از انواع مرخصی در قانون کار است، بخشی از مرخصی استحقاقی سالانه بوده و از مجموع مرخصی استحقاقی فرد کسر می‌شود. این نوع مرخصی برای انجام امور روزانه ضروری یا اداری استفاده می‌شود و میزان آن در کارگاه‌ها و شرکت‌های مختلف متفاوت است. در برخی شرکت‌ها تا ۲ ساعت و در برخی دیگر تا ۵ یا ۶ ساعت در روز نیز مجاز است. بااین‌حال، مجموع مرخصی‌های ساعتی که به ۸ ساعت برسد، معادل یک روز مرخصی استحقاقی محسوب می‌شود.
مطابق ماده ۷۰ قانون کار، مرخصی کمتر از یک روز نیز جزء مرخصی استحقاقی محاسبه می‌شود. در برخی سازمان‌ها، مرخصی ساعتی با عنوان‌هایی نظیر مرخصی کمتر از دو یا سه ساعت تعریف شده است که اگر از این میزان تجاوز کند، به‌عنوان یک روز مرخصی کامل ثبت می‌شود.
نکته مهم در مورد شرکت‌هایی که پنجشنبه‌ها تعطیل هستند؛ ولی ساعات کاری روزهای تعطیل را در سایر روزهای هفته جبران می‌کنند، این است که میزان مرخصی ساعتی نباید از ساعات کاری موظفی فرد در هفته تجاوز کند. همچنین، اگر مجموع مرخصی‌های ساعتی فرد در یک ماه از میزان مرخصی استحقاقی او بیشتر شود، مازاد آن به‌صورت مرخصی بدون حقوق محاسبه شده و ممکن است کارفرما از پرداخت بیمه برای این ساعات خودداری کند.
مرخصی پاس شیر
مرخصی شیردهی مختص مادران دارای فرزند شیرخواره است و با هدف تشویق بانوان به فرزندآوری، در ماده ۶ قانون کار برای آنان در نظر گرفته شده است. بر اساس این قانون، مادران می‌توانند تا ۲ سال پس از تولد فرزند خود، روزانه یک ساعت مرخصی با حقوق دریافت کنند.
این مرخصی معمولاً در ابتدا یا انتهای ساعات کاری استفاده می‌شود. مدت زمان یک ساعت تنها به یک فرزند اختصاص دارد، اما در صورت داشتن دو یا چند فرزند شیرخواره، برای هر فرزند به صورت جداگانه یک ساعت مرخصی شیردهی در نظر گرفته می‌شود.
نحوه محاسبه مرخصی‌ها
برای تسویه یا بازخرید مرخصی، از فرمول ساده‌ای استفاده می‌شود. این تسویه معمولاً در پایان دوره مالی یا پایان سال انجام شده و شامل روزهایی است که امکان انتقال آنها به سال بعد وجود ندارد. نرخ بازخرید مرخصی بر اساس دستمزد روزانه و پایه حقوق همان سال محاسبه شده و هیچ‌گونه ضریبی به آن اضافه نمی‌شود. به همین دلیل، مرخصی‌های استفاده‌نشده با حقوق سال آینده محاسبه نمی‌شوند، بلکه بر مبنای حقوق دوره جاری پرداخت می‌گردند.
نحوه استفاده از ۲۶ روز مرخصی استحقاقی سالانه با توافق میان کارمند و کارفرما تعیین می‌شود. درصورتی‌که بخشی از مرخصی‌ها استفاده نشده باشد، محاسبه و مدیریت آن به شیوه‌ای متفاوت از روزهای کاری یا اضافه‌کاری انجام می‌شود. کارمند می‌تواند میزان مشخصی از مرخصی‌های استفاده نشده را (به جز مرخصی‌های مرتبط با ازدواج یا فوت اقوام درجه یک) به سال بعد منتقل کند یا مبلغ معادل آن را دریافت نماید.
طبق ماده ۶۶ قانون کار، کارگر نمی‌تواند بیش از ۹ روز از مرخصی سالانه خود را به سال بعد منتقل کند. به‌عنوان‌مثال، اگر از ۲۶ روز مرخصی استحقاقی خود استفاده نکرده باشید، تنها ۹ روز آن قابل‌انتقال است و ۱۷ روز باقی‌مانده بر اساس قانون، به‌صورت نقدی به شما پرداخت خواهد شد.
برای محاسبه ۲.۵ روز مرخصی ماهانه، ابتدا تعداد روزهای کاری ماه را در نظر می‌گیریم. معمولاً یک ماه شامل ۳۰ روز است که با کسر ۴ یا ۵ روز تعطیلات آخر هفته، حدوداً ۲۶ روز کاری باقی می‌ماند. اگر هر ماه ۲.۵ روز مرخصی استحقاقی تعلق گیرد، با ضرب این عدد در تعداد ماه‌های کاری سال، مجموع روزهای مرخصی سالانه به دست می‌آید. به‌عنوان‌مثال، ۲.۵ روز مرخصی ماهانه در ۱۲ ماه برابر با ۳۰ روز مرخصی سالانه خواهد بود.
جمع‌بندی
در این مقاله به این پرسش پاسخ دادیم که مرخصی چیست و با انواع مرخصی آشنا شدیم. مرخصی به‌عنوان یکی از حقوق اساسی کارکنان، نقش مهمی در ایجاد تعادل بین کار و زندگی شخصی دارد. قانون کار ایران انواع مختلفی از مرخصی‌ها، از جمله استحقاقی، استعلاجی، زایمان، بدون حقوق، ازدواج، فوت اقوام درجه یک، حج، ساعتی و پاس شیر را تعریف کرده است تا نیازهای متنوع کارگران و کارمندان را پوشش دهد.
نحوه محاسبه و استفاده از انواع مرخصی، بر اساس شرایط کاری، توافق با کارفرما و قوانین موجود تعیین می‌شود. انتقال یا بازخرید مرخصی‌های استفاده‌نشده، شیوه‌ای شفاف دارد که تضمین‌کننده حقوق کارکنان است. در مجموع، مرخصی‌ها ابزار حمایتی مهمی برای رفاه کارکنان بوده و تأثیر مثبتی بر سلامت روانی و جسمانی آنها دارند.
سوالات متداول
مرخصی چیست و چه اهمیتی دارد؟
مرخصی حقی قانونی برای استراحت یا انجام امور شخصی کارگران است که به حفظ تعادل میان کار و زندگی کمک می‌کند و بر بهره‌وری آنها تأثیر مثبت دارد.
انواع مرخصی در قانون کار ایران کدام‌اند؟
استحقاقی، استعلاجی، زایمان، بدون حقوق، ازدواج، فوت اقوام درجه یک، حج، ساعتی، پاس شیر.
میزان مرخصی استحقاقی چقدر است و چطور می‌توان آن را محاسبه کرد؟
۲۶ روز در سال (معادل ۲.۵ روز در ماه) برای کارهای عادی و ۵ هفته برای مشاغل سخت و زیان‌آور.
شرایط استفاده از مرخصی استعلاجی چیست؟
با تأیید پزشک معتمد سازمان تأمین اجتماعی و ثبت در پرونده کاری قابل استفاده است.
مدت زمان مرخصی زایمان چقدر است و چه حقوقی در این دوران تعلق می‌گیرد؟
۹ ماه با حقوق بر اساس میانگین دستمزد روزانه سه ماه آخر کاری.
مرخصی بدون حقوق در چه شرایطی قابل درخواست است؟
با درخواست کتبی کارگر و موافقت کارفرما برای دلایل خاص (مانند تحصیل یا امور خانوادگی).
مرخصی ازدواج و فوت اقوام درجه یک چه مدت است و چگونه اعمال می‌شود؟
۳ روز با حقوق برای ازدواج و فوت پدر، مادر، همسر یا فرزند.
شرایط استفاده از مرخصی حج چیست؟
یک ماه با حقوق برای انجام مناسک حج واجب.
مرخصی ساعتی چیست و حداکثر مجاز آن چه مقدار است؟
برای امور ضروری کمتر از یک روز؛ سقف آن بستگی به سیاست‌های داخلی شرکت دارد.
مرخصی پاس شیر به چه معناست و چه مدت زمانی دارد؟
یک ساعت در روز برای مادران شیرده تا پایان دو سالگی کودک.
چگونه می‌توان مرخصی‌های استفاده نشده را به سال بعد منتقل کرد؟
طبق ماده ۶۶ قانون کار، تنها ۹ روز قابل انتقال است؛ باقی‌مانده تسویه نقدی می‌شود.
نحوه بازخرید مرخصی‌های استفاده نشده چگونه است؟
بر اساس دستمزد روزانه همان دوره محاسبه و به صورت نقدی پرداخت می‌شود
تأثیر مرخصی‌ها بر سوابق بیمه و بازنشستگی چگونه است؟
مرخصی‌های با حقوق شامل سوابق بیمه و بازنشستگی می‌شوند؛ مرخصی بدون حقوق شامل نمی‌شود.
در صورت مخالفت کارفرما با درخواست مرخصی، چه باید کرد؟
کارگر می‌تواند با ارائه دلایل موجه به اداره کار شکایت کند.
مرخصی در مشاغل سخت و زیان‌آور چگونه محاسبه می‌شود؟
۵ هفته مرخصی سالانه با امکان استفاده در دو نوبت.
آیا می‌توان در دوران مرخصی بدون حقوق به شغل دیگری مشغول شد؟
در صورت موافقت کارفرما امکان‌پذیر است.
نحوه محاسبه حقوق در دوران مرخصی‌های مختلف چگونه است؟
در مرخصی‌های با حقوق بر اساس دستمزد روزانه؛ در مرخصی بدون حقوق، پرداختی وجود ندارد.
تعهدات کارفرما در قبال مرخصی‌های کارگران چیست؟
ایجاد شرایط مناسب برای استفاده از مرخصی و تسویه یا انتقال مرخصی‌های استفاده نشده.
آیا مرخصی‌های رسمی در ایام تعطیلات رسمی نیز محاسبه می‌شوند؟
خیر، روزهای تعطیل رسمی جزو مرخصی محاسبه نمی‌شوند.
چگونه می‌توان از حقوق مرخصی خود در محل کار مطلع شد؟
از طریق مطالعه قانون کار، قرارداد کاری، یا استعلام از واحد منابع انسانی.
